Saudozo Ular Rihik, Eis Mestri Ne’ebe Mate Ho Deviza Koronel

Written by Gil Silva

Saturday, 09 January 2010

Koronel Ular Rihik, foto ist. CJITL Exclusive, Kuarta loraik ne’e, loron 6 Janeiru 2010 la hanesan ho kuarta sira seluk, la hanesan mos ho tinan sira uluk, tinan ne’ebe nia aswa’in tebes, tinan ne’ebe Indonezia nia helikoptru mos reseu nia, Nia mak Ular Rihik naran alias husi Virgilio dos Anjos ne’ebe mate ho deviza Koronel iha nia kabas hodi lori ba hatudu ba nia maluk ida seluk, Saudozo Nicolao Lobato iha mundo ida seluk katak nia hatutan tiha ona saudozo ne’e nia mehi hodi husik hela Timor iha Independensia. Ular Rihik, ular ne’ebe sia’k duni iha nia orijin, bainhira nia tata ema, distinu atu moris laiha ona. Naran ida ne’e mak Koronel Virgilio foti hodi memoria nia istoria rejistensia funu ba ukun an nian. Nia mate iha Hospital Nasional Guido Valadares – HNGV hafoin nia monu iha haris fatin, bainhira haris hela. Tuir doutor husi hospital katak Saudozo Ular Rihik para tiha ona fuma fulan walu liu ba maibe atake ida derepenti ba nia fuan mak halo sofre nia hodi mate iha Kuarta ne’e. Ceremonia Funeral, foto ist. Koronel Ular Rihik, moris iha suku ida naran Bibileu, Viqueque, Tinan 56 liu ba husi maun alin nan tolu (3) husi inan Madalena no Celestino dos Anjos. Celestino dos Anjos, Koronel Ular Rihik nia Aman mos uluk ho deviza Fitun ida iha nia kabas, tamba Celestino mos nu’udar Forca ida ne’ebe kaer kilat iha okupasaun Australia hodi duni sai Japaun husi Timor Leste iha Segundo Guera Mundial. Kuaze istoria ne’e atu hanesan ho saudozo Ular, bainhira nia atu hakoi, Estado Timor Leste fo promosaun deviza ba Koronel hodi lori ho ba Aman Maromak nia oin. Koronel Ular, halo nia Estudo Primaria Katolika iha Ossu, Viqueque ne’ebe ikus mai sai fila fali duni mestri iha eskola ne’ebe nia remata ba iha okupasaun Portugues nia tempu. Bazeia ba regulamentu militar husi Kolonia Portugues nian ne’ebe obriga jovem hotu atu tuir kursu militer tinan rua, Ular Rihik mos decide an duni hodi tuir kursu militar ne’e ne’ebe ikus mai iha tinan 1974, Ular hetan promosaun hanesan Vice Komandante kompi nian iha Viqueque iha durante okupasaun Portugueza. Husi Revolução dos Cravos ka Revolusaun Aifunan iha Lisboa ne’ebe hatun Ditador Caetano iha Portugal mak nu’udar momentu ne’ebe Ular Rihik hamutuk ho nia maluk rezistensia sira seluk hahu nia luta hodi defende no luta ba ukun an liu husi rezistensia gerilya ne’ebe hanaran Forças Armadas da Libertação Nacional de Timor-Leste (Falintil). Iha tinan 1975 bainhira Indonezia invade Timor, Ular Rihik halo servicu hanesan spiaun Falintil nian husi Kraras, hodi fo sai informasaun ba komando Falintil ne’ebe halo rezistensia iha Ailaran, tamba iha momentu ne’eba Soldadu Indonezia nungka deskobre Ular nia servisu ho forca iha Ailaran maske nia hetan rekrutamentu hanesan HANSIP husi Indonezia, ne’ebe halo servisu iha Kraras, Viqueque. Ular Rihik nia kombate primeiru mak hala’ao hamutuk ho Falur Rate Laek iha Kraras, Ossu liu husi atake ida ne’ebe konsege oho mohu grupo pelotaun Zipur, Forsa Indonezia nian ida ne’ebe halo nia pos ka abrigu iha Kraras. Uniko forsa Indonezia nain ida deit mak konsege moris husi atake ne’ebe lidera husi Ular Rihik tamba forsa oan ne’e sa’e ai leten hodi subar. Hafoin levantamentu iha Suko Kraras ne’e, forsa Indonezia halo fali ataka ida ba mane sira iha fatin ne’eba hodi oho mos hotu mane klosan no katuas sira no ikus mai Kraras hasai naran hanesan Suko Feto Faluk Sira nian. Hafoin ne’e, Ular kontinua nafatin halo rezistensia iha Ailaran hamutuk ho Falintil maske nia Aman rasik mos oho husi soldadu Indonezia iha atake ba Suko Kraras iha tinan 1983. Ular sai hanesan Segundo Komandante ba Regiao 3 ne’ebe lidera husi Falur Rate Laek (Primeiru Komandante). Hafoin mudansa estrutura Falintil iha tinan 1984, Ular Rihik muda fali ba hamutuk ho Primeiru komandande iha Rejiaun Um ne’ebe Ular kontinua sai hanesan Segundo Komandante Regiaun Um ne’ebe halo operasaun iha parte leste lidera husi Primeiru Komandante Lere Anan Timor. Ikus mai iha tinan 1996, Xanana Gusmao husi Cipinang, Jakarta fo ordem foun ba Komandante Ular muda ba Rejiaun 4 iha parte Bobonaro, Covalima, Ermera no Liquiça to’o tinan 1999. Hafoin ukun an, Ular Rihik involve an hikas iha Falintil Forca Defeza Timor Leste – FFDTL ho Deviza Major iha nia kabas to’o nia mate. Iha komando FFDTL nia laran, Ular hanesan Xefe Devizaun Administrasaun no Financas, maske nune’e konfiansa estado ba nia atu lidera operasaun mosu nafatin ne’ebe hatudu liu husi nia lideransa durante lidera Komando Operasaun Konjunja iha tinan 2008 hodi buka tuir Gastao Salsinha ho nia membru hafoin Atentado 11 Febreiru 2008. Koronel Ular mate husik hela nia Fen ho naran Juvita de Araujo ho Oan nain lima (5) ne’ebe oan primeiru halo tinan 8 no oan ikun halo fulan 7. La’o Didiak ba Na’i Koronel Ular Rihik, Aswain no Heroi Timor oan nian ne’ebe nunka kole no baruk atu hatudu katak nia lakohi okupasaun, Ami nia orasaun hamutuk ho Ita bo’ot iha mundo seluk, keta haluha atu hato’o hela ba Nicolao Lobato katak Timor Ukun An tiha ona.(Hakerek husi Julio Gil da Silva Guterres, CJITL_referensia tradusaun husi Nug Katjasungkana nia sitiu) Fonte: http://cjitl.org/index.php?option=com_content&task=view&id=862&Itemid=1